KADINLAR KİTABI: ZENANNEME

18. yüzyıl sonlarında yapılan birkaç resimli yazmadan biri olan eser, Akka doğumlu asıl adi Hüseyin olan fakat Enderun mektebinde yetiştiği için Enderunlu lakabını alan Enderunlu Fazıl ( 1756-1810) tarafından 1793’te mesnevi tarzda kaleme alınmıştır. Zenanname, Yazılma hikâyesi ve içeriği açısından tarih sayfalarındaki merak uyandırıcı yönünü her zaman koruyacaktır. İçersinde 33 ülkenin kadın güzelliklerinden bahseder ve bunla da sınırlı kalmayarak, doğum, kadınlar hamamı, kır eğlencesi, mahalle baskını gibi kadınların etkin olduğu olay ve öyküler anlatılır. Hicivli ve müstehcen bir dili vardır kadınlarla ilgili akla gelebilecek her türlü detay verilmiştir, seks hayatlarından, yemek yeme alışkanlıklarına, temizliklerine kadar her şeye değinilmiştir ve deyim yerindeyse yazarımız sözünü hiç sakınmamıştır. Bazı araştırmacılara göre Fazıl bu eseri aşırı meraklı sevgilisinin ısrarı üzerine yazmaya başlamıştır zaten Fazıl’ın sefahate düşkünlüğü ve aşk maceraları da o dönem dillere destandır, hatta bu yüzden saraydan dahi kovulmuştur. Eser İçersinde toplam 44 adet resim vardır ve ne yazık ki resimleyen sanatçının ismi bilinmemektedir. Fakat resimlerin, mekân denemeleri ve renk tonlamaları incelendiğinde sanatçının batı resim tekniklerine yakın olduğu, figürlerin anatomisine bakıldığında ise canlı modelden çalışmadığı düşünülmektedir. Resimler yumuşak fırça darbeleriyle ve pastel renklerle çizilmiş suluboya tekniğindedir. Figürlerin arkasında yer alan manzara kompozisyonlarında, sanatçının yarattığı derinlik, optik perspektif bilgisine sahip olduğunu düşündürür. Figürlerin mekâna yerleştirilişleri de başarılıdır. Resimleyen sanatçı Fazıl’ın kelimelerini kâğıda başarılı bir şekilde aktarmıştır. Eser Osmanlı dünyasına bomba gibi düşmüştür. Meraklı okuyucunun esere ilgisi büyük olmuştur sayfalar arasında dolandıkça sanki dünya turu yapıyormuşçasına Avrupa’yı ve Avrupa kadınlarını tanımışlardır. Fakat bu ilgi bile eserin başına gelecekleri engelleyememiştir, eserin müstehcen içeriği bazı kesimleri rahatsız etmiş ve hakkında şikâyetlere yol açmıştır böylece eser Osmanlı devletinde toplatılıp yakılan ilk kitap olma özelliğine de sahip olmuştur. Zenanname resimleri 18. yüzyıl sonu Osmanlı devleti ve Avrupa’daki pek çok ülkenin kıyafet modasını bizlere tanıtmış, kültürleri, gelenek ve görenekleri hakkında bilgi vermiş ve tipolojilerini bizlere aktarmıştır. Detaylı yapılan tasvirler sayesinde dönemin beğenisi ve yeni eğilimleri hakkında bilgi sahibi olabilmekteyiz. Zenanname bu özellikleriyle ünik bir eserdir eşi ve benzeri yoktur tasvirleri ve içeriği ayrı ayrı araştırma konusu olmuştur. Fazıl eseri ne için veya kim için yazdı tam bilemesek de iyi ki yazmış diyebiliriz yoksa bu değerli bilgilerden Mahrum kalacak ve oturduğumuz yerden bir çırpıda dünya kadınlarının zevklerinden haberdar olamayacaktık. Eser içinden birkaç grup kadından örnek vermek gerekirse;

Akdeniz kadınları: Gönül çekici olarak tanıtılmıştır.

Rus kadınları: Çirkin, sarı yüzlü, mavi gözlü, uğursuz, kar gibi, soğuk yılan gibi, şeytanın ocağı kafir kadınlar cinsel açıdan hareketlidir diye tanıtılmıştır.

İspanyol kadınları: Endamlı, uzun boylu, gümüş tenli, yasemin yaprağı sıfatları ile tanıtılmıştır.

Hollanda kadınları: Tavrı fena, safran gibi sarı,cazibesiz ve aşifte olarak tanıtılmıştır.

Lakin bu sözlere kimse alınmasın bahsettiğimiz üzere fazılın dili biraz iğneli. Eserin Çeşitli müze ve kütüphanelerde de kopyaları mevcuttur. Eserin resimli nüshasının tamamına İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Nadir Eserler Biriminden (T.5502) ulaşılabilir.

Bingölçe, Filiz. (2006). Zenanname, Ankara: Altüst yayınları

Renda, Günsel.(1977). Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı (1700-1850), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.

Oruç Gökçe. 18.yüzyıl Osmanlı Kadın Kıyafet Modası, Lisans Bitirme Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara,2014

                                                                                                    Editör: Gökçe ORUÇ